Een team van zeven onderzoekers ging op expeditie om onderzoek te doen naar toekomstbestendig leraarschap: wat hebben onderwijsprofessionals nodig om goed te kunnen omgaan met de vele veranderingen die op het onderwijs afkomen? De zogenoemde ‘Expeditie Lerarenagenda’ zoekt antwoorden op deze vraag en doet dit op onconventionele wijze. Dit NRO-onderzoek heeft namelijk een ander karakter en een andere opzet dan we gewend zijn, blijkt uit een gesprek met expeditieleider Ditte Lockhorst (Oberon).
Niet voor niets wordt dit onderzoek een ‘expeditie’ genoemd: de (onderzoeks)route is van tevoren niet uitgestippeld, maar krijgt gaandeweg vorm. “De weg die wij als onderzoekers bewandelen is exploratief”, zegt Ditte. “We gaan op pad, lopen ergens tegenaan en bekijken op basis daarvan hoe we onze weg verder zullen bewandelen. We vinden onderweg steeds nieuwe concepten of processen die het onderzoeken waard zijn.”
Zo gaf het expeditieteam bijvoorbeeld gaandeweg inhoud aan het begrip ‘adaptief vermogen’, iets dat bij het omgaan met veranderingen essentieel is. “Als je beschikt over adaptief vermogen, betekent dat plat gezegd dat je kunt veranderen en vernieuwen terwijl de winkel open blijft” legt Ditte uit. “Toen we het begrip adaptief vermogen gingen bekijken in relatie tot toekomstbestendig leraarschap, begonnen we vooral met persoonlijke verhalen. Maar al gauw realiseerden we ons dat het leraarschap een systeem is. We stelden vast dat systeembewustzijn van actoren in het systeem daarom een belangrijk aspect is van adaptief vermogen en zijn vervolgens vanuit de systeemgedachte, op alle niveaus, naar toekomstbestendig leraarschap gaan kijken. Op die manier ontdekten en onderzochten we gaandeweg verschillende concepten en processen die belangrijk zijn als het gaat om het adaptief vermogen van onderwijsprofessionals.”
Een ander kenmerk van de expeditie is dat het onderzoeksteam, naast traditionele onderzoeksmethoden zoals literatuuronderzoek, gebruikmaakt van onconventionele, creatieve manieren om data te verzamelen, waarbij interactie met professionals in de praktijk en cruciale rol speelt. “Dat laatste maakt dat we andersoortige data verzamelen dan traditioneel onderzoek, bijvoorbeeld persoonlijke verhalen en belevingen, emoties, dromen en intuïtie van mensen. Dat soort data betrekken we ook bij onze resultaten.”
Omdat toekomstbestendig leraarschap een zeer complex vraagstuk is, is het nodig om er op veel verschillende manieren naar te kijken, vindt het expertiseteam. Daarom zijn er zeven zogenoemde ‘bouwstenen’ bedacht waarmee data worden verzameld. “We noemen deze onderzoeksmethode ‘kristallisatie’”, vertelt Ditte. “De vlakken van een kristal symboliseren de verschillende manieren waarop wij naar ons complexe vraagstuk kijken. Het licht op de kristal is de lens waarmee we kijken naar toekomstbestendig leraarschap.”
Een aantal bouwstenen spreekt onderwijsprofessionals aan op hun creatieve kant, hun intuïtie, gevoel en beleving. Ditte: “Hoe onderwijsprofessionals tegen leraarschap aankijken en hoe ze omgaan met complexe problemen en veranderingen, is vaak heel persoonlijk. Het maakt bijvoorbeeld uit vanuit welk referentiekader en met welke emoties ze naar het leraarschap kijken.”
“De vlakken van een kristal symboliseren de verschillende manieren waarop wij naar ons complexe vraagstuk kijken. Het licht op de kristal is de lens waarmee we kijken naar toekomstbestendig leraarschap.”
Een van de bouwstenen is de ‘TeacherTapp NL’, een in Engeland ontwikkelde app waarmee onderwijsprofessionals dagelijks (7 dagen per week) 3 meerkeuzevragen beantwoorden over een bepaald onderwerp van hun beroep. De respondenten – in de expeditie zijn dat er 1200 – ontvangen elke dag een overzicht van de uitkomsten van de vragen van vorige dag. “Zo verzamelen we niet alleen veel data over hoe leraren over bepaalde onderwerpen denken,” vertelt Ditte, “maar draagt de app ook bij aan de professionele ontwikkeling van de deelnemers doordat ze kennis nemen van de ideeën, ervaringen en meningen van collega’s. Bovendien krijgen ze elke dag een tip – bijvoorbeeld een boek of weblog – over het onderwerp en is er wekelijks een blog over de vragen van de week.”
Een ander voorbeeld van een bouwsteen is ‘Creative Commons’, waaronder verschillende instrumenten vallen die vooral een beroep doen op de creativiteit en de beleving van onderwijsprofessionals. Zo geven onderwijsprofessionals in het instrument ‘Doornroosje’ onder meer aan de hand van metaforische vragen aan hoe het onderwijs er volgens hen over 100 jaar uitziet. Wat voor kleuren zie je in de scholen? Hoe ruikt het? “Met zulke andersoortige, out of the box-vragen, stellen we eigenlijk de vraag: waar willen we naartoe veranderen? Zo krijgen we een beeld van hoe onderwijsprofessionals kijken naar het verleden, het heden en de toekomst van het onderwijs”, zegt Ditte.
“Een ander instrument is ‘de kleurplaat’”, vervolgt zij. “We hebben een plaat laten ontwikkelen die het onderwijssysteem representeert en we vragen onderwijsprofessionals om zichzelf daarin te tekenen: wie ben jij in het systeem? En wat zijn belangrijke anderen? De gesprekken die we daarover vervolgens voerden, hebben veel data opgeleverd. Het mooie is dat de kleurplaat nu ook in de praktijk wordt gebruikt om dit gesprek te voeren met bijvoorbeeld leraren, leerlingen of studenten. Zo zien we dat sommige voor de expeditie ontwikkelde onderzoeksinstrumenten ook tools in de praktijk zijn geworden en bijdragen aan de professionele ontwikkeling van onderwijsprofessionals.”
“Niet alleen onze onderzoeksmethoden zijn gevarieerd, ook de vorm waarin we de inzichten teruggeven aan de praktijk verschilt enorm.”
In november 2023 wordt de expeditie na 3 ½ jaar afgesloten. Het expeditieteam zal de verzamelde data de komende tijd bij elkaar brengen en analyseren, maar de bouwstenen hebben veel producten en inzichten opgeleverd die nu al beschikbaar zijn via de website van de expeditie. Deze producten variëren van onderzoeksrapportages tot praktische tools en verhalenbundels, vertelt Ditte. “Niet alleen onze onderzoeksmethoden zijn gevarieerd, ook de vorm waarin we de inzichten teruggeven aan de praktijk verschilt enorm.”
Vermeldenswaardig is in dit kader het Expeditie Event afgelopen voorjaar, waar de uitkomsten van de bouwstenen op creatieve manieren werden getoond. In een festivalsfeer kwamen onderzoek, kunst en onderwijspraktijk samen. Zo hadden 14 kunstenaars bij de uitkomsten van de bouwsteen ‘toekomstverkenningen’ kunstobjecten gezocht of gemaakt die de deelnemers van het event konden zien of beleven. “Die kunstuitingen varieerden van een dans tot tekeningen en foto’s”, vertelt Ditte. “De deelnemers gingen erover in gesprek met de kunstenaars, en die interacties leverden voor ons als onderzoekers ook weer inzichten op die we kunnen meenemen in de eindrapportage. De deelnemers waren erg enthousiast over dit bijzondere event, omdat ze werden uitgedaagd om echt anders naar toekomstbestendig leraarschap te kijken.”
Meer informatie: https://expeditielerarenagenda.nl/
